Marijinsko jevanđelje sa najstarijim, do sada poznatim, obeležjima srpske redakcije staroslovenskog jezika čuva se u Moskvi, najstariji sačuvani prepis Zakonopravila Svetoga Save u Zagrebu, a najreprezentativnije izdanje srpske štampane knjige u zbirci Čestera Bitija, koji je bio privatni kolekcionar, u Dablinu
Rukopisno nasleđe srpske ćirilske pismenosti, sticajem brojnih nepovoljnih istorijskih okolnosti u velikoj meri je uništeno, kaže za RT Balkan Milanka Ubiparip iz Odeljenja za arheografiju Narodne biblioteke Srbije.
“Ono što je ostalo sačuvano samo su ostaci koji svedoče o razvijenoj pismenosti i kulturi, negovanoj nekoliko stoleća”, dodaje naša sagovornica.
Takvi svedoci srpskog srednjeg veka su i dva remek-dela koje je nedavno Republika Srbija kupila od londonske aukcijske kuće “Kristis”: Srpski oktoih s početka 14. veka i Žitije Varlama i Joasafa iz prvih decenija 15. veka. Uz to, prva rukopisna knjiga je jedan od tek nekoliko sačuvanih srpskih oktoiha na pergamentu.
Milanka Ubiparip objašnjava da je prema podacima prikupljenim uvidom u kataloge i inventare kolekcija i fondova širom sveta, kao i povremenim terenskim ispitivanjima, ne računajući bogate zbirke u Rusiji i Ukrajini, srpskih rukopisa rasuto u inostranstvu oko 2.500.
S druge strane, na prostoru bivše Jugoslavije, ostalo je sačuvano oko 2.500 knjiga nastalih u periodu od 12. do 17. stoleća i još oko 2.000 koje su ispisane tokom 18. i 19. stoleća, navodi Ubiparip.
Rusija i Bugarska
“Zahvaljujući bogatim i sadržajnim knjižnim fondovima, srpski manastiri bili su ne samo duhovna, nego i književna i kulturna središta, u neprestanoj komunikaciji sa Svetom Gorom i drugim velikim centrima širom pravoslavnog istoka. Stoga su dva glavna pravca odliva srpskih knjiga, još od perioda negovanja srednjovekovne rukopisne knjižne tradicije, bili prostori Rusije i Bugarske. Tamo su se srpske knjige nosile kao uzorni predlošci za oblikovanje novih kodeksa ili su poklanjane“, kaže stručnjak iz Arheografskog odeljenja NBS.
Ona dodaje da se danas u više naučnih zbirki ovih dveju država čuva značajan broj srpskih rukopisa: samo ih u Bugarskoj ima preko 800.
“Srpske knjige bile su, najčešće, integralni deo brojnih crkvenih zbirki i privatnih kolekcija, koje su u novije vreme sabrane u fondove velikih ruskih i bugarskih državnih ustanova. Tako srpske rukopise danas nalazimo u Ruskoj nacionalnoj biblioteci, Ruskoj državnoj biblioteci, Biblioteci Ruske akademije nauka, Državnom istorijskom muzeju i Ruskom državnom arhivu”, kaže Ubiparip.
Ruska nacionalna biblioteka u Sankt Peterburgu© Zamir Usmanov / www.globallookpress.com
Ističe da je u Bugarskoj srpskih rukopisa najviše u Sofiji, u Narodnoj biblioteci “Kiril i Metodij”, dok se značajan broj nalazi u Biblioteci akademije nauka kao i u Crkvenom-istorijskom muzeju.
Plovdivska biblioteka “Ivan Vazov” ima 84 srpska rukopisa.
Porfirije Uspenski i izgubljeno srpsko četvorojevanđelje
Što se tiče inostranstva, kako dodaje naša sagovornica, važne kolekcije srpskih rukopisnih knjiga nalaze se u Nemačkoj (Berlin, Minhen), Austriji (Beč), Mađarskoj (Budimpešta, Sent Andreja), Češkoj (Narodni muzej, Narodna biblioteka), kao i Biblioteci akademije nauka u Rumuniji, koja još nedovoljno poznata našoj nauci.
Govoreći o tome koje su najvrednije srpske rukopisne knjige koje se čuvaju u institucijama u inostranstvu, Milanka Ubiparip napominje da taj popis treba započeti sa jednom glagoljskom rukopisnom knjigom.
“Reč je o Marijinskom (Marijinom) jevanđelju, staroslovenskom četvorojevanđelju sa najstarijim, do sada poznatim, obeležjima srpske redakcije staroslovenskog jezika. Kodeks je nastao početkom 11. stoleća. Pronašao ga je Viktor Ivanovič Grigorovič na Svetoj Gori (u Bogorodičinom skitu) 1845. Danas se čuva u Ruskoj državnoj biblioteci u Moskvi. Dva lista ovog kodeksa nalaze se u bečkoj nacionalnoj biblioteci”, opisuje naša sagovornica.
Ona podseća i da se jedan list Miroslavljevog jevanđelja kao i Vukanovo jevanđelje, ispisano prvih godina 13. stoleća u Rasu čuvaju u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu.
“Oba rukopisa sa Atosa je doneo episkop Porfirije Uspenski koji je na Svetoj Gori boravio dva puta: 1845/46 i 1859. godine. U toku svoga prvog boravka, Uspenski je posetio i manastir Svetog Pavla gde je našao bogato ukrašeno srpsko četvorojevanđelje, ispisano krajem treće decenije 15. veka. Iz kodeksa je izvukao 12 listova: četiri minijature sa predstavama jevanđelista i potpisom slikara Radoslava kao i obiman zapis pisara rukopisa Inoka iz Dalše. Oni se čuvaju, zajedno sa delom episkopove zaostavštine, u Ruskoj nacionalnoj biblioteci. Sačuvani listovi danas svedoče o lepoti i vrednosti cele knjige, budući da ostatak kodeksa do dana današnjeg nigde nije pronađen”, kaže naša sagovornica.
Takođe, u Državnom istorijskom muzeju u Moskvi se čuva i najstariji poznati srpskoslovenski prepis zbornika tumačenja Svetoga Pisma, Hilandarski šestodnev Jovana Egzarha, pisara Teodora Gramatika (Spana).
Od Starog kontinenta do Novog sveta
“Ilovička krmčija, najstariji sačuvani prepis Zakonopravila Svetoga Save nastao 1262, danas je u Zagrebu, u rukopisnoj zbirci HAZU. Prepis hrisovulje Stefana Uroša II Milutina iz 1314-1316, koju je srpski kralj izdao svojoj grobnoj zadužbini, manastiru Svetoga Stefana u Banjskoj, pronađen je u 1889. u Starom Saraju u Carigradu. Jedinstven u našem pisanom nasleđu, ovaj prepis povelje u formi knjige, sačinjen je sa originalnog svitka, koji nije sačuvan”, navodi Milanka Ubiparip.
Manastir Svete Katarine na Sinaju© Andrey Nekrasov / www.globallookpress.com
Na Sinaju, u manastiru Svete Katarine, čuva se najstariji danas poznati srpski psaltir, dok se najbogatije iluminirana srpska rukopisna knjiga, Minhenski psaltir, koji je nekada pripadao despotu Đurđu Brankoviću, čuva u Bavarskoj državnoj biblioteci.
“U Nemačkoj se danas čuva više desetina naših rukopisnih knjiga, 49 samo u Berlinu, među kojima je, na primer, pergamentni Romanov tipik iz 1331. godine, najstariji sačuvani srpskoslovenski prepis crkvenog ustava, nastao na Svetoj Gori, za potrebe hilandarskog manastira”, dodaje naša sagovornica.
U Francuskoj nacionalnoj biblioteci čuva se prepis Žitija Svetoga Simeona od Stefana Prvovenčanog iz druge decenije 14. veka, dok se u Britanskoj biblioteci nalazi Četvorojevanđelje Jakova Serskog iz 1354. na pergamentu.
U zbirci Čestera Bitija u Dablinu čuva se najreprezentativnije izdanje srpske štampane knjige: Praznični minej Božidara Vukovića iz 1537, redak primer naše knjige štampane na pergamentu, navodi Milanka Ubiparip.
“Srpskih rukopisa ima i na prostoru SAD. U biblioteci harvardskog univerziteta nalazi se Sirinićki oktoih. Ispisao ga je jeromonah Danilo u Sirinićkoj župi, na Kosovu i Metohiji, sredinom 14. veka i nekada je bio sastavni deo obimnog bogoslužbenog zbornika, čija se prva sadržinska celina (Čitanja iz jevanđelja i apostola) čuva u pomenutoj privatnoj kolekciji u Dablinu”, kaže Milanka Ubiparip.
