O beogradskim Srbima koji su po padu Beograda 1521. iseljeni u Carigrad pisali su retki istraživači, da bi s vremenom sećanje na njih skoro iščezlo. Utoliko veću pažnju zavređuje naučni rad Vladimira Božinovića predstavljen na nedavnom veb-simpozijumu vizantologa „Niš i Vizantija“. Istraživanje koje je ovaj mladi istoričar umetnosti tada predstavio vraća u javni prostor gotovo zaboravljena pitanja o srpskom nasleđu u Istanbulu, a među njima i pitanje jedine srpske crkve u turskoj prestonici podignute 1523. godine, na čijem mestu danas stoji grčka Crkva Bogorodice Belgradkapi.
Sledeće godine navršava se petsto godina od pada Beograda pod osmansku vlast. Odmah pošto je 29. avgusta 1521. sultan Sulejman, kasnije nazvan „Veličanstveni“, u pobedničkoj povorci ušao u Beograd, naredio je da se pravoslavna crkva u Donjem gradu, Saborna crkva posvećena Uspenju Bogorodičinom, pretvori u džamiju, a da se beogradski Srbi rasele.
„Jedna grupa živela je unutar gradskih zidina u mahali kod Beogradske kapije (Belgradkapı mahallesi), u današnjoj opštini Fatih (Fatih), a druga daleko van starog grada u Beogradskoj šumi kod mesta Bahčekoj (Bahçeköy), u današnjoj istanbulskoj opštini Sarujer (Sarıyer)“, navodi Božinović.
Beogradska šuma
U Istanbulu i danas postoji toponim Beogradska šuma (Belgrad Ormanı). U njoj je nekada postojalo Beogradsko selo, osnovano pošto se deo doseljenih Srba nakon pada Beograda ovde naselio.
„Oni su bez sumnje radili na održavanju čistoće brane i najvećeg jezera sa pijaćom vodom poznatog kao Büyük Bent. Voda se odavde, kao i iz drugih jezera koja i danas postoje u Beogradskoj šumi, akvaduktima dovodila do starog grada. Beogradsko selo se pominje u brojnim osmanskim dokumentima, a sasvim je porušeno krajem 19. veka zbog pojave zaraze koja je pretila da se putem vode iz jezera prenese na čitav grad. Od ovog sela jedino je ostala ruina njegove crkve obrasla u šumsko rastinje koja najverovatnije potiče iz prvih decenija 19. veka“, objašnjava Božinović.
Stojan Novaković, koji je u dva navrata boravio u diplomatskoj službi u Carigradu, opisao je u jednom tekstu tada još postojeće Beogradsko selo: „Odlazili smo više puta u to selo Beograd, u istog imena šumu i na zatone. Izvan sela nalazi se crkvica s grobljem, u šumi, koja se nastavlja odmah iza onoga proplanka na kome je sazidano selo. Osim istoga imena, ništa drugo danas ne opominje na poreklo i na postanje ovoga sela. Ni u crkvi i njenim knjigama, ikonama i utvarima, ni na groblju nema nikakva znaka koji bi opominjao na te prve doseljenike. Sve je propalo i utopilo se u ovamošnjoj pravoslavnoj narodosti – grčkoj“, beleži Novaković.
Beogradske relikvije
Stojan Novaković je za vreme boravka u Istanbulu istraživao tragove starih Beograđana, i svoje nalaze opisao u tekstu Naselja Beograđana od 1521. godine u Carigradu, objavljenom 1899. godine. Naročito se interesovao šta se dogodilo s relikvijama koje su Beograđani 1521. poneli sa sobom u Carigrad.
Na osnovu zapisa Ilariona Ruvarca, Novaković navodi da su među njima bile mošti Svete Petke, svetiteljke iz 11. veka rodom iz okoline Carigrada, zatim mošti Svete Teofanije, prve supruge vizantijskog cara Lava VI Mudrog, ruka Svete Varvare, svetiteljke iz 4. veka, kao i jedna velika, pozlaćena i posrebrenjena ikona Bogorodice koja je smatrana čudotvornom i bila jedna od najvećih beogradskih svetinja.
Ovu beogradsku čudotvornu ikonu pominje arhiepiskop Danilo II u Žitiju kraljice Jelene (Anžujske). Opisujući posetu srpske kraljice Simonide, supruge kralja Milutina, svojoj jetrvi Katilini Arpad, ugarskoj princezi i supruzi kralja Dragutina, Danilo navodi da se Simonida 1315. godine u „slavnom i sjajnom gradu zvanom Beograd srpski, koji stajaše na obali reke Dunava i Save…. u sabornoj crkvi mitropolitskoj pokloniše sa umiljenjem čudotvornoj ikoni presvete Bogorodice“. Poreklo ove ikone nije poznato, ali se pretpostavlja da je reč o istoj ikoni koja se u zapisima o Beogradu pominje još 1073. godine. Godine 1521. s Beograđanima i ona je krenula put Carigrada.
Deo Beograđana se tada u Carigradu naselio u mahali kod Beogradske kapije koja je ponela naziv Beogradska mahala, i uskoro dobili dozvolu da tu sagrade svoju crkvu u kojoj će pohraniti neke od relikvija koje su poneli iz Beograda.
Na osnovu usmenog predanja, ove događaje detaljnije opisuju hroničari Istanbula tek u 19. veku, kao što je poznato iz dela Aleksandrosa Paspatesa i Skarlatosa Vizantiosa, skreće pažnju Vladimir Božinović, ali se crkva kod Beogradske kapije pominje i u nekoliko ranijih izvora. Između ostalih, svedočanstva o njenom postojanju ostavili su sledeći putopisci – Trifun Korobeinikov (1583), Paterakis (1604), Smit (1669) i Hovhanesjan (18. vek).
Beogradska crkva
Na mestu gde su Srbi raseljeni iz Beograda podigli svoju crkvu, u današnjem Istanbulu na adresi Hacı Hamza Mektebi Sokak 61, Yedikule, sada se nalazi mala grčka crkva koja nosi naziv po beogradskoj Bogorodici, Panagia tou Veligradiou, ili Theotokos Belgradkapı.
Ova crkva, opasana debelim zidovima, podignuta je oko 1837. godine, kaže Božinović. „O tome svedoči natpis na kamenoj ploči koja je uzidana u njenu južnu fasadu. Arhitekta crkve bio je Hadži Nikolas Mirasan, koji je podigao i druge crkve iz ovog perioda u Carigradu. On se potpisao na kamenoj ploči koja je uzidana u istočni zid objekta. Pored njega svoje potpise na fasadama crkve ostavili su i drugi majstori kao što su: Kostas, Dimitrij Župan i Siljan iz sela Vrben kod grada Debra u Makedoniji. Ovaj poslednji je isklesao prikaz krsta na južnoj fasadi crkve. Na dnu kamene ploče ostavio je i veoma zanimljiv ćirilični natpis koji glasi: ‘Krst u kamenu isklesao je majstor Siljan iz sela Vrben februara 1837. godine’.“
Kako je izgledala ranija crkva na ovom mestu nije poznato, napominje Božinović. „Sudeći po ostacima dekorativne kamene plastike, na ovom mestu se nalazila znatno starija vizantijska crkva. Nije isključeno da je ona prvobitno bila podignuta u okviru manastirskog kompleksa koji je kasnije opusteo, budući da su se u vreme Vizantije na samom obodu grada i uz njegove zidine uglavnom nalazili manastirski kompleksi. Postoje pretpostavke da je na ovom mestu podignuta sasvim nova građevina 1523. godine, ali je veća verovatnoća da je tom prilikom samo obnovljena starija romejska crkva. U južnom delu dvorišta sadašnje crkve postoje ostaci urušene agijazme, svojevrsne strukture sa svetom vodom, koja je najverovatnije obnovljena u 19. veku, a mogla bi da bude i znatno starijeg datuma“.
Tajna beogradske ikone
Stojan Novaković je bio prvi koji je ovu crkvu istraživao, pored ostalog i u nadi da će u njoj zateći nešto od beogradskih relikvija koje su ovde dospele 1521. godine, možda i onu čudotvornu beogradsku ikonu. U pomenutom napisu iz 1899. on opisuje „Beogradsku crkvu u Beligrad mahali“, kako je naziva, i kaže: „U njoj pada u oči bogatstvo u ikonama i njihovom srebrnom nakitu. Leva prestolna ikona Bogorodičina je veoma okićena srebrom i mnogim poklonima u sitnim ručicama, glavama i sličicama od kovana srebra.“
Da li je ikona koju Novaković opisuje ona čudotvorna beogradska ikona koja je krasila Uspensku crkvu u beogradskom Donjem gradu i koju su Beograđani doneli u Carigrad 1521. godine?
Novaković navodi šta su mu grčki sveštenici rekli. „Od svih svetinja što su ih, po svima svedodžbama, doneli ovamo Beograđani od 1521. godine, sveštenici sada pokazuju na templu samo četiri prestone ikone, za koje postoji predanje da su donete iz Beograda. Lako se, na prvi pogled, videlo da su ikone starinske; drvo na dnu već izgleda istrošeno od starine. Na prestonoj ikoni do levih vrata ima ozgo srpsko-slovenski natpis ‘Sveti Nikola’… Po dnu slike je tekao zlatan zapis u jednoj vrsti, u kome smo mogli raspoznati pojedina na slova, ali nikakva se reč ne mogaše sastaviti. Ikona je, radi ponavljanja, suviše premazivana lakom, te se stoga slova ne mogahu raspoznati. Na ikoni je sveti Nikola, a oko njega su kao okvir različite slike. Ispod poslednje s desna čita se kao završetak natpisa ZMZ, tj. 7047 (1539). Ako smo mi tačno pročitali zapisani broj, onda je ikona zaista stara i zaista srpska. Može biti da je tada crkva zidana, pa da je na gotovoj iz Beograda donetoj ikoni onaj zapis po dnu ikone dodan“.
Usled burnih događaja u Turskoj i na Balkanu, nakon Novakovića decenijama se niko nije poduhvatio detaljnijeg izučavanja Beogradske crkve u Beligrad mahali niti pokušao da identifikuje moguće stare beogradske ikone.
Čudotvorni sindžiri
Između dva svetska rata beogradske novine su u nekoliko navrata pisale o „Beogradskoj crkvi“ u Carigradu. Novinar Đorđe Bukilica je ovu crkvu posetio, i u Vremenu objavio nekoliko tekstova o njoj i u njima naveo nekoliko zanimljivih predanja koje je čuo u Istanbulu.
Tako je 1932. godine Vreme pisalo da je ova crkva pre Prvog svetskog rata bila popularna među istanbulskim Srbima i Grcima, ali i među Turcima, i to u prvom redu zbog tzv. čudotvornih sindžira koji su se u njoj čuvali. O tim gvozdenim lancima novinar donosi svedočanstvo izvesnog Paskala Dimitrijevića, starijeg Srbina koji je držao pekarsku radnju u Beogradskoj mahali.
„Nekada su u crkvi čuvali jedne sindžire od gvožđa, koji su odnekud bili blagosloveni, i lečili su ludake svih vera, kako koji stigne“, pričao je Paskal Dimitrijević Đorđu Bukilici. „Lepo ih stave pod vrata, vežu ludaka, i tako vezanog ostave po bilo kom vremenu tri, četiri dana. On posle ozdravi. Ludak mnogo viče i kuka, ali ne pomaže. Sindžire ne može da skine. A posle ga nađu mirnog. Izleči se čovek zanavek“.
Zbog ovih čudotvornih lanaca crkva se bila nadaleko pročula, piše Vreme, pa su „pod te sindžire da nađu spasa“ u nju dolazili ne samo lokalni Grci, Turci i Srbi već i nevoljnici čak iz Persije i Egipta. Međutim, neko je ove sindžire ukrao, i otad je crkva, koju su dotle najviše čuvali upravo Turci, izgubila na važnosti. Usledilo je još nekoliko pohara u kojima su lopovi krali dragocenosti iz crkve.
Novinar Vremena, opisujući crkvu, navodi i da se veruje da su dve velike oltarske ikone, „Sveti Nikola“, o kojoj je govorio i Novaković, ali i „Hristova ikona“, donete iz Beograda 1521. godine . Uz njegov članak objavljene su i prve fotografije ove crkve i njenog ikonostasa.
Istanbulski pogrom
Tragom predanja i zapisa, želeći da sazna da li je neka od ikona koje je Novaković video u Beogradskoj crkvi od onih koju su Srbi 1521. godine poneli iz Beograda, a naročito da li je jedna od njih i ona kultna beogradska ikona Bogorodice, u Istanbul se 1953. godine zaputio Aleksandar Deroko.
„Ikona je bila smeštena u crkvi Bogorodice, koja i danas postoji (mada novija – prezidana) i zove se Teotokos Beligradiu – Beogradska Bogorodica“, pisao je Deroko. „Stojan Novaković je video tu ikonu (i ostale uz nju). Danas se na ikonostasu nalaze tri velike ikone. Dve ‘prestone’ i još ikona Svetog Nikole. Jedino ova poslednja ima srpski natpis ‘Sv. Nikola’, a dole je od drugog reda ostala samo polovina, i to sasvim teško čitljiva. Na kraju je godina ‘ZMZ’, što znači 1539. I stil ikona slagao bi se sa ovim vremenom. On je na sve tri ikone isti, a ova ikona Bogorodice svakako da nije ona koju Danilo pominje da je bila u Beogradu u početku 14. veka. Ipak, sve ovo je značajno i trebalo bi bolje proučiti i rasvetliti“, beleži Deroko.
Međutim, nije bilo vremena za bolje proučavanje i rasvetljavanje tajni koje je ova crkva skrivala.
Dve godine po Derokovoj poseti, tokom Kiparske krize, 6. i 7. septembra 1955. godine desio se tzv. Istanbulski pogrom. U Istanbulu su tada demolirane grčke radnje, škole, kuće i drugi objekti, pored ostalog i 73 grčke crkve. Među njima je bila i Beogradska crkva. U podmetnutom požaru crkva je spaljena, a ikonostas sa starim ikonama koje su opisali Novaković i Deroko je – izgoreo.
Da li je nešto iz crkve ipak sačuvano?
„Pored južnog ulaza u crkvu postoje i dva fragmenta kamenih stubova koji bi mogli da pripadaju prvobitnoj građevini na ovom lokalitetu“, pretpostavlja Vladimir Božinović, a na pitanje postoji li mogućnost i da je neka od beogradskih ikona koju su Srbi doneli u Istanbul 1521. godine ipak izbegla uništenje, Božinović kaže da „Novaković i Deroko pominju ikone iz crkve čiji je enterijer, nažalost, sasvim izgoreo u podmetnutom požaru 1955. godine. Budući da je na njima bila signirana 1539. godina, te ikone su najverovatnije krasile ikonostas starije crkve, koja je porušena početkom 19. veka. Sve današnje ikone potiču iz vremena obnove, odnosno iz druge polovine 20. veka, osim jedne vrlo potamnele ikone sa žitijem svetitelja u priprati crkve koja bi mogla da bude starija…“, naglašava Božinović.
Pa ipak, možda je ipak prerano da se stavi tačka na priču o Beogradskoj crkvi u Istanbulu.
