Navršava se osam decenija od Aprilskog rata i vazdušnih napada na Beograd u kojima je grad bio razoren i u kojima je poginulo više hiljada ljudi. Život za odbranu grada dalo je 11 pilota. Oni su se, zajedno sa ostalim jugoslovenskim vazduhoplovcima, hrabro suprotstavili rojevima nemačkih aviona koji su nadirali. Izvori sa nemačke strane navode da je tako brutalan napad bio posledica Hitlerovog besa i želje za osvetom.Pre tačno 80 godina, ujutru 6. aprila 1941. godine, Beogradom su “jaukale” sirene za vazdušnu opasnost, a buka motora stotina nemačkih aviona najavila je razaranje grada.
Čuveni autobus firme “Krstić i sin” iz filma je izmišljen, ali može da bude simbol, jer završava u dimu i plamenu, kao i grad u koji je krenuo.
Prema nekim podacima, prestonica današnje Srbije bombardovana je 44 puta u istoriji. Zbog nekih ruševina u gradu, koje su vidljive kao posledica novijih bombardovanja, možda nam nije toliko teško da shvatimo da su ulice kojima danas hodaju milioni ljudi tog kobnog proleća 1941. izgledale potpuno drugačije.
Međutim, pravu sliku o događajima tokom Aprilskog rata nije lako zamisliti, jer je prošlo mnogo vremena, izmenjale su se ideologije, a kada je reč o konkretnoj slici – samo bombardovanje nije zabeleženo na video-snimcima, iako su se u nekim dokumentarnim filmovima snimci drugih akcija prikazivali kao autentični snimci bombardovanja Beograda.
Doprinos zaokruživanju pogleda na uništenje grada 1941. godine pruža knjiga “Bitka za Beograd – april 1941” Aleksandra Ognjenovića i Đorđa Nikolića u izdanju Službenog glasnika.
Zašto je 6. april gurnut u zaborav
Autori smatraju da smo zaboravili 6. april i da bi taj dan neki drugi narodi obeležavali kao “Hristovo vaskrsnuće”. Oni postavljaju pitanje ne zašto se bombardovanje desilo, već zašto je gurnuto u zaborav?
Dušan M. Babac u predgovoru knjige ističe da je do danas ostala iskrivljena slika o Aprilskom ratu, da je Jugoslovenska vojska bila zastarela i zaostala rigidna institucija.
Kada se govori o učinku jugoslovenskih vazduhoplovaca u odbrani neba, dodao je da bi to trebalo porediti sa iskustvima Poljske, Francuske, pa čak i čuvenog RAF-a u prvoj fazi rata.
Smatra da je među oficirima i vojnicima mnogo onih koji zaslužuju počast i koji su nepravedno zaboravljeni.
“Njihova borba nije bila besmislena, oni su u nju uložili sve i položili svoje živote na oltar slobode. Njihove kosti nisu u blistavim mauzolejima i grobnicama. Manje-više, sahranjeni su tamo gde ih je zadesila smrt”, napisao je Babac.
Imena koja nedovoljno često pominjemo
A ko su heroji odbrane Beograda koji su 6. aprila poleteli u susret nemačkim avionima?
Nažalost, njihova imena danas malo ko zna. Čak i kad hodaju Zemunskim kejom i kad prolaze pored Spomenika pilotima braniocima Beograda, ljudi često ne znaju šta on predstavlja, a dešavale su se i krađe bronzanih slova.
U knjizi “Bitka za Beograd – april 1941” stoje biografije 11 poginulih pilota sa fotografijama. To su: Miloš Žunić, Miho Klavora, Živica Mitrović, Dušan Boričić, Jovan Kapešić, Dobrica Novaković, Branislav Todorović, Karlo Štrbnek, Milutin Petrov, Milivoje Bošković, Vladimir Gorup. Tu je i spisak šestorice ranjenih.
Za odbranu Beograda bila je zadužena elitna jedinica – Prva vazduhoplovna lovačka brigada, posebno njen 6. lovački puk sa bazom na Aerodromu “Beograd” u Zemunu.
Šestog aprila, puk je imao 43 lovca “meseršmit BG 109E-3A”, kao i šest aviona jugoslovenske proizvodnje “rogožarski IK3”. Međutim, neki avioni su bili oštećeni i na popravci, pa brojno stanje treba uzeti s određenom rezervom. U knjizi se navode podaci i o određenom broju aviona na drugim aerodromima i jedinicama.
S druge strane, bila je nemačka 4. vazduhoplovna flota, uključujući komande Grac i Arad sa ukupno oko 500 aviona. Ozbiljna upozorenja o napadima stizala su od obaveštajnih oficira u gradovima Evrope i najavljivala su siguran opšti napad na Kraljevinu Jugoslaviju.
Za vreme Aprilskog rata, puk je imao oko 300 avio-poletanja sa nepoznatim brojem časova leta. Međutim, i pored žrtava i velikog zalaganja pilota, najgore se nije moglo sprečiti, ističu Ognjenović i Nikolić.
Nemačke bombarderske formacije su uvek bile štićene velikim brojem lovaca, ali jugoslovenski piloti se nisu plašili da uđu u borbu. U pojedinim situacijama odnos snaga u vazduhu bio je čak 10:1 u korist neprijatelja.
Uprkos tome, jugoslovenski piloti uspeli su da obore znatan broj nemačkih aviona 6. i 7. aprila. Ne zna se tačno koliko, ali se broj procenjuje između 40 i 50, zavisno od izvora.
Koliko je Beograd bio razoren
Posledice bombardovanja Beograda bile su katastrofalne. Grad dugo nije mogao da se oporavi, a pitanje je da li ijedno mesto može da prevaziđe toliko razaranje. Konkretni podaci o obimu štete su različiti u zavisnosti od izvora.
Autori knjige “Bitka za Beograd – april 1941” ističu da se često čuje pitanje šta je istina o bombardovanju Beograda – “delimično proučeni izvori ne mogu da daju potpun odgovor, naročito kada je u pitanju broj žrtava”.
Kaže se i da se najverovatnije do tačnih podataka nikada neće ni doći. Prema podacima Komunalnog preduzeća za pogrebne usluge Beograda, od aprilskog bombardovanja na Novom groblju je sahranjeno 2.007 osoba (646 identifikovanih žrtava i 1.361 neidentifikovana). Nepoznat broj poginulih ostao je ispod ruševina.
Značajan dokument koji pruža određene podatke je zvaničan izveštaj o bombardovanju pukovnika Tusena, vojnog atašea pri nemačkom poslanstvu u Beogradu.
On je na početku izveštaja istakao da “vazdušni napad na Beograd nije bio toliko vezan za vojne operacije, koliko je upravo imao za cilj da parališe glavni grad zemlje kao sedište centralnih vlasti i da stanovništvo stavi pod moralni pritisak”.
Prema podacima iz tog izveštaja, broj mrtvih, prema podacima gradske uprave, iznosi 4.000, od čega je polovina zakopana. Međutim, autori knjige primećuju da je broj verovatno dat orijentaciono, jer je akt sačinjen dok su radovi na iskopavanju bili u toku.
Grad koji je ostavljao sliku pustoši
Piše i da je Beograd bombardovan malim zapaljivim bombama, razornim bombama lakog i srednjeg kalibra i padobranskim minama.
“Svima koji su ga tih dana videli, Beograd je ostavljao sliku pustoši. Grad je bio teško razoren. Bombardovanjem je bila zahvaćena čitava gradska teritorija, samo što je zbog gustine naseljenosti više stradao centar, na koji je i bačena velika količina eksploziva. Preko svoje obaveštajne mreže neprijatelj je raspolagao stalnim obaveštenjima o svim objektima u gradu, koje je preciznim pogocima uništio”, navedeno je.
U knjizi su prikazane fotografije razrušenih objekata, na kojima prepoznajemo današnje beogradske ulice u ruševinama i dimu. Često se pojavljuje razrušena okolina Palate Albanija i ulice oko užeg gradskog centra i železničke stanice. Vidi se razrušen Stari dvor, kao i oštećenja oko Belog dvora.
Srušeni su bili i objekti pored hotela “Moskva”, Kalenić pijaca, zgrade u Knez Mihailovoj ulici, u današnjim ulicama Kralja Milana i Kneza Miloša… Pojedine ulice bile su bukvalno zatrpane.
Vodovodna i kanalizaciona mreža pretrpele su velika oštećenja, uništene su električne instalacije, paralisan je saobraćaj… Broj izbeglih bio je ogroman.
Svedočenja očevidaca
Prve vesti o bombardovanju pisali su strani dopisnici i diplomate, a njihova svedočenja su navedena u knjizi.
“…Svuda oko nas pucala je bomba za bombom, neke na samo dvadesetak metara od nas. Efekat je bio skoro nezamisliv. Nije to bila ni buka, čak ne toliko ni udar. Bio je to neki potpuno jeziv vetar, koji je najviše ulivao strah u kosti”, pisala je Amerikanka Rut Mičel.
Jugoslovenski poručnik koji je pilotirao “meseršmitom Me-19” prisetio se svog iskustva. On je naveo da su Nemci namerno gađali skloništa od vazdušnih napada. Ističe da ni najgroznije fotografije ne bi mogle da reprodukuju prizor.
